چشم انداز منابع آب در ایران؛ خطر نزدیک است!

6 میلیارد متر مکعب افت سالانه آب‌های زیرزمینی ایران

آفتاب :آفتاب: آب مایه حیات است و زندگی تمام جانداران به آن بستگی دارد با این‌حال ارزش واقعی آن شاید برای برخی افراد و حتی مسئولان هنوز مشخص نیست. 75 درصد سطح زمین را آب فراگرفته است اما 98 درصد این آب‌ها شور است و بیشتر آب‌های شیرین روی زمین یخ زده است. انسان و بسیاری از موجودات زنده تنها توانایی استفاده از کمتر از یک درصد این آب‌ها را دارند. از سوی دیگر میزان آب تولید شده در طبیعت تقریباً ثابت است اما جمعیت مصرف کننده آب روز به روز افزایش می‌یابد. با این وضعیت بی‌شک یکی از بزرگترین مشکلات انسان در آینده مشکل آب خواهد بود. 

به گفته کارشناسان با وجود قابل استفاده بودن تنها یک درصد از کل آب‌های زمین مشکل کم آبی در بسیاری از مواقع به مقدار آب مربوط نمی‌شود، بلکه سوءمدیریت سیاست گذاران، برنامه‌ریزان و مجریان و همچنین استفاده نادرست بهره‌برداران، بحران آب را ایجاد می‌کند. 

در این رابطه می‌توان به برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی که تشکیل آن هزاران بلکه میلیون‌ها سال به طول انجامیده است و تلف کردن آب در مصارف خانگی، شهری و کشاورزی و صنعتی و از بین رفتن این موهبت الهی اشاره کرد.

تحقیقات نشان می‌دهد که انسان از دو راه باعث کاهش منابع آب طبیعی می‌شود. یکی از طریق نابود کردن جنگل‌ها و پوشش گیاهی زمین که از ذخیره سازان آب‌های زیر زمینی به شمار می‌آیند و دیگر از طریق برداشت بی‌اندازه آب همراه با آلوده کردن منابع آبی که افزایش جمعیت می‌تواند در هر دو مورد اثر تشدید کننده داشته باشد.

از این رو این وظیفه دولت و سازمان‌های مسئول است که در برنامه‌ریزی‌های کوتاه و بلند مدت خود به حفاظت آب و بهره برداری صحیح از آن توجه داشته و تصمیمات خود را بر این مبنا اتخاذ کنند. در غیر این‌صورت تشدید بحران آب در سال‌های آینده، با توجه به افزایش جمعیت، افزایش آلودگی‌ها، تخریب جنگل‌ها و پوشش گیاهی و خشکسالی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آیا واقعاً تنها در چنین شرایطی درخواهیم یافت که ارزش واقعی آب برای کشوری که در منطقه‌ای خشک قرار گرفته حتی بیش از نفت و تمام درآمد آن است؟! 

نگرانی وزیر نیرواما برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی به اندازه‌ای است که حتی توجه مسئولانی چون پرویز فتاح وزیر نیرو را در سال‌های گذشته به خود جلب کرده است: «آب‌های زیرزمینی که جزو منابع استراتژیک ماست، در معرض آسیب‌های جدی است». 

فتاح می‌گوید: «وزارت نیرو طبق قانون مسوول است که منابع زیرزمینی را کنترل کند و ما هر سال می‌بینیم که (سطح) این آب پایین‌تر می‌رود. چاه‌هایی که 40 سال پیش حدود 50 متر پایین‌تر از سطح زمین بوده، الان به 250 تا 300 متر رسیده و کنترل کیفی روی این منابع بسیار پایین است. مجموع این موارد باعث می‌شود که زمین فرونشست داشته باشد و این منابع آبی را از دست دهیم». 

به گفته وزیر نیرو بر اثر برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی دشت مشهد حدود 120 سانتی‌متر فرونشست داشته که آسیب بزرگی محسوب می‌شود و به همین جهت محدودیت و سخت‌گیری در این زمینه لازم است. 

او می‌گوید: «چون ارزش اقتصادی آب در کشور مشخص نشده، آن را مانند نفت یا برق نمی‌توانیم مبادله و خرید و فروش کنیم، در صورتی که اهمیت آب برای مبادله‌ اقتصادی کمتر از نفت نیست». 

فتاح درباره‌ مهار و بهره‌برداری از آب‌های مرزی معتقد است که دولت در این رابطه مطابق منافع ملی عمل می‌کند: «آب‌های مرزی هم جزو منافع ملی کشور محسوب می‌شود و روستاهای مرزی ما نیاز به این آب دارند. البته آب‌های مرزی تابع شرایط بین‌المللی و قواعد و قوانین است و جمهوری اسلامی ایران چون با همسایه‌ها روابط بسیار خوبی دارد، همیشه بنای ما بر این است که با یک تعامل و رویکرد مثبت بتوانیم مسائل آب‌های مشترک و مرزی را حل کنیم. در حال حاضر نیز هیچ مشکلی با همسایگان در این مورد نداریم». 

6 میلیارد متر مکعب افت سالانه آب‌های زیرزمینی
اما برخی کارشناسان افت آب‌های زیرزمینی در کشور را سالانه 6 میلیارد متر مکعب اعلام می‌کنند. این درحالی است که طولانی بودن روند تشکیل آب‌های زیرزمینی و بهره برداری زیاد از آن، موجب شده که اگر اکنون برداشت از منابع آب زیرزمینی متوقف شود، چند هزار سال طول می‌کشد تا آب جایگزین به وجود آید.
 
وضع فعلی بارنگی و مهار آب‌های سطحییک کارشناس آب و منابع طبیعی می‌گوید: «ظرفیت بارش در کشور 400 میلیارد مترمکعب است که تنها حدود 130 میلیارد مترمعکب آن استحصال می‌شود». 

عبدالغفار شجاع، دبیر اسبق سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور، تصریح کرد: «خشکسالی‌ها، ظرفیت بارندگی کشور را کاهش می‌دهد و حداکثر از 100 میلیارد مترمکعب بارندگی امکان استفاده وجود دارد». 

او درباره میزان مصرف آب در بخش‌های مختلف گفت: «94 درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و تنها 6 تا 7 درصد آن به مصرف خانگی و صنعت می‌رسد». 

این در حالی است که بخش کشاورزی که باید استفاده بهینه‌ای از آب داشته باشد هنوز به استفاده از روش آبیاری سنتی ادامه می‌‌دهد که در آن مقدار زیادی از آب هدر می‌رود. 

شجاع توضیح داد: «در ایران حدود 18 میلیون هکتار زمین زراعی و باغ وجود دارد که از این میزان تقریباً 8 میلیون هکتار آبی و 10 میلیون هکتار دیم کشت می‌شود». 

وی گفت: «از 8 میلیون هکتار زمین زراعی که به وسیله آبیاری کشت می‌شود، حداکثر یک میلیون هکتار از سیستم آبیاری پیشرفته و یا آبیاری تحت فشار استفاده شده که این گویای مدیریت نامناسب آب در بخش کشاورزی است». 

رئیس اسبق کمیسیون کشاورزی مجلس با بیان اینکه 32 تا 33 میلیارد متر معکب آب قابل استحصال از مرزهای کشور بیرون می‌رود، تاکید کرد: «12 میلیارد متر معکب آب شیرین از ایران وارد عراق و ترکیه و مابقی آب‌ها نزدیک به 20 میلیارد متر معکب از طرف رودهای جنوب، کرخه،‌ کارون و جراحی به خلیج فارس ریخته و بدون استفاده شور می‌شود». 

نماینده سابق مردم بندر انزلی در مجلس شورای اسلامی به خشک شدن رود هیرمند به دلیل تاسیس یک سد در افغانستان برروی این رودخانه اشاره کرد و گفت: «دیگر هیچ آبی از رود هیرمند به سمت ایران نمی‌آید و تالاب آن نیز کاملاً خشک شده است». 

برداشت‌های بی‌رویه از ذخایری با قدمت هزاران سال
این کارشناس آب و منابع طبیعی با اشاره به برداشت‌های بی‌رویه از ذخایر زیرزمینی و سفره‌های آبی به خصوص در سه سال اخیر اظهار داشت: «برداشت از آب‌هایی که از نفت ارزشمندتر است و در زیر دشت‌ها قرار دارد به سادگی جبران‌پذیر نیست». 

وی با بیان اینکه حفره‌های آب‌های زیرزمینی طی هزاران سال شکل گرفته، گفت: «آب‌های سطحی علاوه‌بر شستشوی خاک و حرکت به سوی پایین دست به دلیل تغییرات خاک به سادگی فرو نمی‌رود و نمی‌تواند میزان برداشت‌های زیاد ما از سفره‌ها را در مدت کوتاه جبران کند. از طرف دیگر برداشت‌ها آب‌های زیرزمینی به جایی رسیده که مثلاً در خراسان و در جنوب به دلیل کاهش آب و کف رسیدن سفره‌های زیرزمینی چاه‌هایی با عمق 300 متر حفر می‌شود». 

این کارشناس تصریح کرد: «بازگشت آب به حفره‌های زیرزمینی به عنوان گردش و چرخه طبیعی در حال حاضر سیکل کندتری پیدا کرده است. چرا که به دلیل فرسایش خاک، قطع درختان و پوشش گیاهان و کاهش بارندگی آب باران در سطح می‌ماند و تبدیل به سیلاب‌های شدید می‌شود». 

شجاع ارزش آب را غیرقابل تصور دانست و اظهارداشت‌: «متاسفانه وضعیت ذخایر سفره‌های زیرزمینی آب بسیار وخیم است و تا زمانی که در جهت اجرای برنامه‌هایی برای جلوگیری از هدر رفتن 30 میلیارد متر معکب آب گامی برداشته نشود، این وضعیت تا رسیدن به بن بست کامل و از دست رفتن سفره‌های پر ارزش آب ادامه خواهد داشت». 

رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس پنجم گفت: «بخشی از نیاز به آب کشاورزی باید از طریق طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری تامین شود تا فشار به منابع زیرزمینی وارد نشود». 

خشکی قنات‌های بزرگشجاع با اشاره به اینکه بزرگترین قنوات کشور در بخش شمال خراسان وجود دارد که متاسفانه در حال خشک شدن است، گفت: «اما در شمال با ذخیره کردن آب در قسمتهای بالای زمینهای کشاورزی که به آن "آب‌بند" یا "استخر" می‌گویند سعی در استفاده بیشتر و بهینه از آب برای کشاورزی خود دارند». 

فرصت سوزی‌دولت در مورد آبوی در مورد اقداماتی که در دولت نهم با توجه به فرصت ایجاد شده افزایش قیمت نفت صورت گرفت، گفت: «هزینه‌هایی دربخش کشاورزی در این مورد صورت گرفته اما بسیار ناچیز و ناکافی بوده است».

دبیر اسبق سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور، ادامه داد: «در سالهای گذشته از درآمد نفت به درستی برای توسعه کشاورزی مدرن و مهار آب‌های طبیعی استفاده نشد. همچنین در سال‌های گذشته در بخش کشاورزی تامین زیرساخت‌ها، یکپارچه کردن اراضی و اجرای قانون جلوگیری از تقسیم شدن زمین‌های کشاورزی با توجه به افزایش درآمد کشور موقعیت طلایی داشتیم که دولت به آن توجه نکرد». 

آلودگی آب خطری که جان انسان را تهدید می‌کند 
در حال حاضر به جز مسئله خشکسالی و خروج آب از مرزها و یا شور شدن آن، آب‌های سطحی از طریق فعالیت‌های مختلف انسان به طور مستقیم با ریختن فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، پساب‌های کشاورزی و انواع زباله به رودخانه، دریاچه‌ها و دریاها و غیرمستقیم از طریق فعالیت‌های صنعتی آلوده کننده هوا که منجر به بارش باران‌های اسیدی خواهند شد، آلوده می‌شود و از طرف دیگر، آب‌های زیر زمینی نیز علاوه بر برداشت‌های بی‌رویه از طرق مختلفی مثل نشت نفت و بنزین از مخازن زیر زمینی، نفوذ شیرابه زباله در مکان‌های جمع آوری زباله، نفوذ باقیمانده کودها و سموم کشاورزی همراه با آب آبیاری زمین‌های کشاورزی و نفوذ فاضلاب‌های خانگی تهدید و آلوده می‌شوند و زندگی انسان‌ها و دیگر جانداران را به خطر می‌اندازند.